Зацверджана

Пратакол пасяджэння МА настаўнікаў беларускай мовы і літаратурыад31.08.2023 № 1

ПРАГРАМА

пападрыхтоўцы даўдзелу ў рэспубліканскай алімпіядзе ўдзельнікаўшкольнагарэсурснагацэнтра

павучэбныхпрадметах“Беларускаямова” і “Беларуская літаратура”

 

ГЛАВА 1 АГУЛЬНЫЯ ПАЛАЖЭННІ

1. ВучэбнаяпраграмапрызначанадляXкласаўстаноўадукацыі,якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнайсярэдняйадукацыі.

2. Мэта–падрыхтоўкавучняўдаўдзелуўрэспубліканскайалімпіядзе па вучэбныхпрадметах «Беларуская мова»і «Беларускаялітаратура».

3. Задачы:

паглыбіць   і    сістэматызаваць   веды    вучняў   па    ўсіх    раздзелах мовазнаўства(фанетыцы,арфаэпіі,арфаграфіі,лексікалогіі,фразеалогіі, словаўтварэнні, марфалогіі, сінтаксісе, стылістыцы);

развіваць моўную кампетэнцыю вучняў;

удасканальваць уменніінавыківыкананнянестандартныхзаданняў; развіваць аналітычныя ўменні;

актывізавацьлінгвістычнуюцікаўнасць,творчуюмэтанакіраванасць, самастойнасць прывыкананні заданняў;

развівацьпазнавальнуюактыўнасцьіінтэлектуальныяздольнасці вучняў;

сістэматызавацьіабагульніцьведывучняўпастылістыцы,культуры маўлення,гісторыіітэорыілітаратуры,удасканаліцьагульнавучэбныя ўменніінавыкіпрацызлітаратурнымматэрыялам,развівацьспецыфічна творчыя здольнасцівучняўпастварэнні ўласнага творчага прадукту;

удасканаленнеўменняў і навыкаўаналізу мастацкага тэксту; узбагачэнне тэарэтыка-літаратурнага тэзаўруса.

4. Вучні, якія асвоілізмест вучэбнайпраграмы, павінны: 4.1. ведаць:

асноўныя тэрміны і паняцціўсіхраздзелаўмовазнаўства;

этапыразвіццябеларускаймовы,дзейнасцьвядомыхбеларускіх лінгвістаў;

класіфікацыюгукаў,фанетычныязаконыбеларускаймовы,асаблівасці вымаўлення гукаўіспалучэнняў гукаў:

прынцыпыі асаблівасцібеларускайграфікі;

прынцыпыбеларускагаправапісу,зменыіўдакладненнінекаторых правапісныхнормаўсучаснайбеларускай мовы;

шляхі размежаванняамонімаў і мнагазначныхслоў; класіфікацыю слоўнікаў, лінгвістычныя слоўнікі і даведнікі; функцыянальныя стылібеларускаймовы;

літаратурныянормы; спосабысловаўтварэння;

класіфікацыючасцінмовы,марфалагічныяпрыметыпэўнайчасціны мовы,сэнсавуюісінтаксічнуюролюўсловазлучэнні,сказе,пераходныя з‘явы ўмежах часцін мовы;

сінтаксічныяадзінкіііхтыпы,сродкісувязічастаксказа,сродкіівіды сувязі сказаўутэксце;

сістэмуправілаўбеларускайпунктуацыі, функцыі знакаўпрыпынку; тэарэтыка-літаратурныяпаняцці,неабходныядляаналізумастацкіх

твораў;

жанравыя асаблівасцітворчыхработ;

асаблівасцізместуі кампазіцыі, слоўнага афармлення водгуку; спецыфікулітаратурнай творчасці;

4.2. умець:

выконваць    заданні    рознага   ўзроўню    цяжкасці,    у    тым    ліку нестандартныя заданні;

выконваць усе відымоўныхразбораў; карыстацца слоўнікамі ідаведнікамі; складаць слоўнікавыя артыкулы;

выяўляцьспецыфічныярысыбеларускаймовыўпараўнаннізрускай нарозныхмоўныхузроўнях(фанетычным,арфаэпічным,лексічным, граматычным);

перакладацьзрускаймовытэксты,словазлучэнні,мнагазначныя словы, устойлівыя спалучэнні, захоўваючыспецыфікубеларускіхварыянтаў;

вызначаць стылі, тыпы, жанры тэкстаў,асноўныя стылявыярысы; выяўляць стылістычныя памылкі і прадухіляць іхусваіммаўленні; вызначацьіаналізавацьхарактэрныяграматычныяасаблівасцічасцін

мовы;

выкарыстоўвацьтэкстаўтваральныяівобразна-выяўленчыясродкі марфалагічнага ўзроўню ў аўтарскіх тэкстахрозныхтыпаў,стыляў,жанраў;

захоўваць граматычныя нормы прыпабудовесловазлучэнняўісказаў; размяжоўвацьсказыпамэцевыказвання,мадальнасці,структуры,

саставе,ускладненасці;

вызначацьвідыдаданыхчастаківідыадносінпаміжчасткаміў складаныхсказах;

перадаваць чужуюмовурознымі спосабамі; выяўляць аўтарскую пазіцыю ў творы; разумець падтэкст мастацкага твора;

аргументаваць уласныя ацэнкігерояў, падзей, твораў;

лагічна,змястоўна,пераканальна,творчавыказваццапапэўнайтэмеў пісьмовайформе;

аналізаваць мастацкія тэкстырозныхжанраў.

ГЛАВА 2

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА МАТЭРЫЯЛУРэфлексія заключнагаэтапурэспубліканскай алімпіяды

мінулаганавучальнага года

 

Агульныя звесткіаббеларускай мове

Месцабеларускаймовыналінгвістычнайкарцесвету.Этапыразвіцця беларускаймовы.Месцаіролябеларускіхмовазнаўцаў(Я.Карскі, В.Ластоўскі,Я.Лѐсік,М.Байкоў,С.Некрашэвічіінш.)уразвіццібеларускай мовы.Беларускаямовасяродславянскіхмоў.Спецыфічныярысыбеларускай мовыўпараўнаннізрускай.

 

Фанетыка. Арфаэпія. Графіка

Класіфікацыягукаў.Пазіцыйныяігістарычныячаргаванні.Фанетычныя законыбеларускаймовы.Склад.Складападзел.Націск.Фанетычная транскрыпцыя.Фанетычныразбор.Асаблівасці                             вымаўленнягукаўі спалучэнняўгукаў.Паняццеграфікі.Графічныясродкі.Графічныясістэмы, якіябыліраспаўсюджанынатэрыторыіБеларусі(кірыліца,лацінка,арабскае пісьмо). Прынцыпыі асаблівасцібеларускайграфікі. Алфавіт.

 

Арфаграфія

Згісторыібеларускайарфаграфіі.РоляБ.А.Тарашкевічаўразвіцці беларускай   літаратурнай   мовы.Сучасныстанарфаграфіі.Зменыі ўдакладненнінекаторыхправапісныхнормаўсучаснайбеларускаймовы. Прынцыпыбеларускагаправапісу.Напісанні,заснаваныянафанетычным прынцыпе.      Напісанні,      заснаваныя     на                  марфалагічным             прынцыпе. Традыцыйныя напісанні. Дыферэнцыйныя напісанні.

 

Лексікалогія. Фразеалогія. Лексікаграфія

Аманіміяіполісемія.Шляхіразмежаванняамонімаўімнагазначныхслоў. Асаблівасціперакладумнагазначныхслоў.Сінонімы,антонімы,паронімы. Стылістычныяфігуры,створаныя нааснове сінаніміі,антаніміі, параніміі, ііх роляўмастацкімтэксце.Устарэлыясловы.Новыясловыбеларускаймовы. Запазычанаялексіка.Фразеалагічнаебагаццебеларускаймовы.Спецыфіка перакладу                     ўстойлівых     спалучэнняў.    Сінанімічныя     і     антанімічныя фразеалагізмы.Прыказкі,прымаўкі,перыфразы,афарызмы.Нацыянальная адметнасцьбеларускайлексікі.Безэквівалентнаялексіка.Адлюстраванне этнічныхпаняццяў(назвысвятаў,народныхстраў,членаўсям‘і,вопраткі, прадметаўпобыту)улексікалогіііфразеалогіі.Згісторыілексікаграфіі. Класіфікацыя слоўнікаў. Слоўнікавыартыкул.

 

Стылістыкаі культурамаўлення

Стылістычная       афарбоўка       слова.       Стылістычныя       пласты       лексікі. Функцыянальныястылібеларускаймовы:асноўныяпрыметы,жанры,сферы

выкарыстання.    Літаратурныя   нормы.    Стылістычныя    памылкі    і    іх прадухіленне.

 

Марфемная будова слова.Словаўтварэнне

Марфемы,іххарактарыстыкаіфункцыі.Марфемныразбор.Тыпыіспосабы словаўтварэння.Слоўтваральныямадэлі.Слоўтваральныразбор.Правапіс складаныхслоў.

 

Марфалогія

Класіфікацыячасцінмовы.Пераходныяз‘явы.Назоўнік.Родназоўнікаў. Варыянтныяформы.Несупадзеннеформаўродуназоўнікаўубеларускайі рускаймовах.Лікназоўнікаў.Адзіночналікавыяімножналікавыяназоўнікі. Формылікуілексічнаезначэннеслова.Несупадзеннеформаўліку назоўнікаўубеларускайірускаймовах.Скланенне.Тыпыскланення. Правапісканчаткаўназоўнікаў.Прыметнік.Поўныяікароткіяформы прыметнікаў.Ступеніпараўнанняпрыметнікаў.Формыацэнкіімеры. Лічэбнік.Асаблівасціскланенняіспалучэннязназоўнікамі.Няпэўна-колькасныясловы.Займеннік.Разрадызайменнікаў.Скланеннезайменнікаў. Дзеяслоў.Формыдзеяслова.Лексіка-граматычныякатэгорыідзеясловаў. Правапіссуфіксаўіасабовыхканчаткаўдзеясловаў.Дзеепрыметнік. Утварэннеіўжываннедзеепрыметнікаў.Асаблівасціперакладуформаў дзеепрыметнікаўзрускаймовынабеларускую.Дзеепрыслоўе.Утварэнне дзеепрыслоўяў.Правілыўжываннядзеепрыслоўяў.Прыслоўе.Правапіс прыслоўяўіблізказначныхспалучэнняўслоў.Прэдыкатыўныяпрыслоўі. Службовыя  часціны                      мовы.       Асаблівасці                 ўжывання   прыназоўнікаў   у беларускаймове.Спецыфікаперакладупрыназоўнікавыхсловазлучэнняўз рускаймовынабеларускую.Размежаваннезлучнікаўізлучальныхслоў. Разрадыіфункцыічасціц.Ужываннеіправапісчасціцне(ня)іні. Марфалагічныразборчасцінмовы. Выклічнікіі гукапераймальныя словы.

 

Сінтаксісі пунктуацыя

Словазлучэнне.Асаблівасцідапасаванняікіравання ўбеларускаймове.Сказ. Простысказ.Галоўныячленысказа.Тыпыдзейнікаі                 выказніка. Каардынацыядзейнікаівыказніка.Даданыячленысказа.Ускладненысказ. Аднародныяінеаднародныяазначэнні.Адасобленыячленысказаізнакі прыпынкупрыіх.Пабочныясловы,словазлучэнні,сказыізнакіпрыпынку прыіх.Устаўныяканструкцыіізнакіпрыпынкупрыіх.Аднасастаўныя сказы.Тыпыаднасастаўныхсказаў.Непадзельныясказы.Няпоўныясказы. Парадакслоўусказе.Функцыіпарадкуслоў.Сінтаксічныразборпростага сказа.Складанысказ.Тыпыскладаныхсказаў.Відыдаданыхчастак складаназалежнага сказа.Пунктуацыяўскладанымсказе. Сінтаксічныразбор складаныхсказаў.Спосабыперадачычужоймовы:простаямова,ускосная мова,няўласна-простаямова,цытаты.Тэкстяксінтаксічнаяадзінка.Тыпы тэксту. Сродкі тэкставай сувязі. Спосабысувязі сказаўутэксце.

Гісторыя ітэорыялітаратуры Асноўныянапрамкі,стылі, жанрымастацкайлітаратуры.

Выяўленчыясродкімастацкайвыразнасцімовы.Прыѐмыісродкі. Стыль пісьменніка.

Вершаскладанне.Формаізмест.Рытмірыфма.Відыстопаўіпамераў у вершах. Падтэксту паэтычныхтворах. Свабодныверш.

 

Літаратурныяалімпіядныя заданні

Сучаснаябеларускаялітаратура:імѐны,тэматыка,праблематыка. ЛітаратурныпрацэсуБеларусінасучаснымэтапе.Аглядсучаснай беларускайпрозы, паэзіі,драматургіі. Прыходулітаратуруновыхімѐнаў.

Паэты (пісьменнікі) – юбіляры.

Асаблівасці выканання алімпіядныхзаданняўпа літаратуры.

 

Работанад водгукам

Водгукяквідтворчайработы,абумоўленытэкстамдляводгуку. Жанравыяасаблівасціводгуку.Крытэрыіацэнківодгуку.Водгук,рэцэнзія, нарысі эсэ. Іх жанравыя адрозненні.

Асаблівасці   кампазіцыі   водгуку.   Уступ    –    асноўная   частка    – заключэнне.                        Узаемазалежнасць     структурных     частактворчай     работы. Суадносіныўступу і заключэння, іх сэнсавая сувязь.

Практыкум.Напісанневодгукунасамастойнавыбранытвор.Развіццѐ ўменняабгрунтоўвацьвыбармастацкагатвора.Удасканаленнеўмення суадносіць зместіаб‘ѐм водгуку, ягоструктурныячасткі.

Выяўленнеасноўнайтэматыкііпраблематыкітвора:правільнае разуменне тэмыіпраблемы твора.

Аўтарскаяпазіцыяўтворы:дакладнасцьвызначэнняіабгрунтаванне аўтарскайпазіцыі.

Зместаваенапаўненневодгукуідакладнаяінтэрпрэтацыятэксту. Суадносіныасабістыхуражанняўілітаратуразнаўчагааналізуўводгуку. Прызначэннеі роляцытат.

Практыкум.Напісанневодгукуналірычнытвор.Удасканаленне ўменнясуадносіцьлітаратуразнаўчыаналізіасабістыяўражанніўводгуку. Выпрацоўка ўменнясуадносіць зместі аб‘ѐм водгуку.

Моўнае    і     кампазіцыйнае    афармленне    водгуку:    прадуманасць кампазіцыі,     багацце,             разнастайнасць        моўных     сродкаў,     дакладнасць словаўжывання.

Практыкум. Аналізлірычныхтвораў сучасныхаўтараў.

Удасканаленне    ўмення    бачыць    вобразна-выяўленчую   ролю    сродкаў паэтычнага сінтаксісуў лірычным творы.

Творчыхарактарработы:арыгінальнасць,дакладнасць,навуковы кругагляд, наяўнасць цікавай формыіяе поўнаярэалізацыя.

Узаемаправеркаіаналізпадрыхтаваныхтэкстаўводгукаўзгоднададзеным крытэрыям.

План падрыхтоўкі заняткаў школьнага рэсурснага цэнтра па вучэбных прадметах “Беларуская мова”, “Беларуская літаратура” на І паўгоддзе 2023/2024 навучальнага года

 

№ п/п	Дата	Тэма
1-2	04.09-06.09	Арфаграфія. Некаторыя правілы правапісу. Лінгвістычныя заданні па тэме.
3-4	11.09-13.09	Выкананне алімпіядных заданняў па літаратуры
5-6	18.09-20.09	Лексіка і фразеалогія. Лінгвістычныя заданні па тэме
7-8	25.09-27.09	Водгук як від творчай работы. Жанравыя асаблівасці водгуку. Крытэрыі ацэнкі водгуку.
9-10	02.10-04.10	Фанетыка і арфаэпія. Асновы беларускай фанетычнай транскрыпцыі. Лінгвістычныя заданні па тэме
11-12	09.10-11.10	Водгук,рэцэнзія,нарыс,эсэ. Іх жанравыя адрозненні
13-14	16.10-18.10	Функцыянальныя стылі беларускай мовы.Стылістычная афарбоўка слова.
15-16	23.10-25.10	Выкананне алімпіядных заданняў па мове
17-18	13.11-14.11	Асаблівасці кампазіцыі водгуку.Сродкі мастацкай выразнасці твора.
19-20	20.11-22.11	Практыкум.Напісанне водгуку на самастойна выбраны твор
21-22	27.11-29.11	Структура слова. Словаўтварэнне і арфаграфія. Лінгвістычныя заданні па тэме
23-24	04.12-06.12	Асаблівасці перакладу з рускай мовы на беларускую. Паэты і пісьменнікі –юбіляры 2023-2024
25-26	11.12-13.12	Выкананне алімпіядных заданняў па літаратуры
27-28	18.12-20.12	Вершаскладанне. Форма і змест. Рытм і рыфма. Віды стопаў і памераў у вершах.Практыкум.Аналіз лірычных твораў сучасных беларускіх аўтараў

 

 

План падрыхтоўкі заняткаў школьнага рэсурснага цэнтра па вучэбных прадметах “Беларуская мова”, “Беларуская літаратура” на IІ паўгоддзе 2023/2024 навучальнага года

№ п/п	Дата	Тэма
1-2	08.01,10.01	Марфалогія і арфаграфія. Сістэма часцін мовы ў беларускай мове. Спрэчныя пытанні класіфікацыі часцін мовы. Пераходныя з’явы ў сістэме часцін мовы.
3-4	15.01,17.01	Часціны мовы,іх марфалагічныя прыметы.Комплексныя заданні па тэмах “Марфалогія і арфаграфія”
5-6	22.01,23.01	Службовыя часціны мовы. Выклічнікі і гукапераймальныя словы. Комплексныя заданні па тэмах
7-8	29.01,30.01	Тэорыя літаратуры.Культуралогія. Выкананне алімпіядных заданняў па літаратуры
9-10	05.02,07.02	Сінтаксіс і пунктуацыя.Асаблівасці дапасавання і кіравання ў беларускай мове
11-12	12.02,14.02	Каардынацыя выказніка і дзейніка ў ліку і родзе
13-14	19.02,21.02	Практыкум. Выкананне алімпіядных заданняў па мове
15-16	26.02,28.02	Складаназлучаныя сказы: будова, значэнне, ужыванне. Знакі прыпынку паміж часткамі ў складаназлучаных сказах.
17-18	04.03,06.03	Беларуская літаратура на сучасным этапе: імёны, тэматыка, праблематыка. Знаёмства з жыццём і творчасцю паэтаў(пісьменнікаў)-землякоў.
19-20	11.03,13.03	Складаназалежныя сказы: будова, значэнне, ужыванне. Знакі прыпынку ў складаназалежных сказах.
21-22	18.03,20.03	Складаназалежныя сказы з некалькімі даданымі часткамі. Складаназалежныя сказы з паслядоўным, сузалежным і змешаным падпарадкаваннем, знакі прыпынку ў іх.
23-24	01.04,03.04	Падтэкст у паэтычных творах. Свабодны верш. Работа з тыкстам:выкананне алімпіядных заданняў .
25-26	08.04,10.04	Бяззлучнікавыя складаныя сказы: будова, значэнне, ужыванне. Знакі прыпынку паміж часткамі ў бяззлучнікавых складаных сказах.
27-28	15.04,17.04	Складаныя сказы з рознымі відамі сувязі частак. Знакі прыпынку паміж часткамі ў складаных сказах з рознымі відамі сувязі частак.
29-30	22.04,24.04	Практыкум. Напісанне водгуку на лірычны твор. Узаемаправерка.
31-32	29.04,06.05	Спосабы перадачы чужой мовы. Знакі прыпынку ў сказах з простай мовай. Сказы з ускоснай мовай.
33-34	08.05,13.05	Спосабы і сродкі сувязі сказаў у тэксце. Загаловак. План і тэзісы як прыёмы працы з тэкстам.
35-36	15.05,20.05	Цытыты, іх роля ў выказванні. Правілы афармлення цытат на пісьме. Эпіграф. Афармленне эпіграфа на пісьме.
37-38	22.05,27.05	Аналіз тыповых памылак пры напісанні водгуку. Аналіз лепшых водгукаў на мастацкі твор па выніках правядзення рэспубліканскай алімпіяды па беларускай мове і літаратуры
39	29.05	Падагульненне вывучанага за год.Выкананне алімпіядных заданняў.

 

 

 

 

 

 

 

v